Šestanski banir: Snažna simbolika jedne od najduže živućih tradicija barskog podneblja

Barski kraj broji čak oko 260 kulturnih dobara – od lokaliteta do autentičnih običaja, a održavanje šestanskog banira nesumnjivo spada u jednu od najduže živećih tradicija ovog podneblja. Ovaj autentični tribalni ceremonijal, koji je u svojoj sadržini uvezao životne cikluse i vjerski praznik, objedinio je ne samo religijske, paganske, etnološke, gastrološke i fitološke sadržaje, već je na najreprezentativniji način potvrdio da sačuvani drevni obrasci ponašanja imaju i svoju savremenu svrhu.

Šestanski banir, drevna procesija, kako objašnjava profesor Neđeljko Ðurović, uvezao je vjersku svetkovinu sa obilježavanjem starog mita o očuvanju života i napretka, kao i snaženja međuljudskih odnosa koji predstavljaju veoma važno obilježje Šestana.

„Šestanski banir ili ranka predstavlja dvodnevnu procesiju kojom se vjekovima u Šestanima obilježavao katolički blagdan Tijelovo, vjerski praznik kojim se proslavlja sjećanje na ustanovljenje Euharistije (svete žrtve) na Posljednjoj večeri tokom Velikog četvrtka“, objašnjava profesor Neđeljko Ðurović.

Obredno izdizanje banira ili ranke, drvenog raspeća koje mora bit ukrašeno zelenim rastinjem od tri vrste lišća – jasena, cera i duba, vrši se uz prve sunčeve zrake na obližnjim brdima ili prevojima koji gravitiraju šestanskim selima.

„Prije izlaska sunca muškarci napuštaju svoje domove i sa zbornog mjesta upućuju se ka vrhovima na kojima će istaknuti ranku. Banir mora biti vidljiv iz sela (“okrenut ka selu”) jer će, po vjerovanju, štititi žitelje sela tokom perioda do novog obavljanja ovog običaja kojim se “kroz vjekove zazivao duhovni i materijalni napredak”. Ukoliko bi banir bio oštećen ili oboren usljed vremenskih nepogoda njegovo obnavljanje mora biti obavljeno tokom prve ukazane prilike. Dok su šestanska sela bila puna života i dok se šestanskom gorom mogla čuti pjesma čobana banir je uvijek bio dobro očuvan, ali je i njegova postojanost uprkos teškim udarima vjetra ili snježnim nanosima kod žitelja sela takođe doživljavana kao odgovarajuća poruka ili simbol snage i postojanosti“, objašnjava Ðurović.

Sa, kako precizira, vrha na kome je prethodno postavljena ranka okupljeni dozivaju mještane svog sela i ostale koji toga jutra postavljaju svoje, seoske ranke. Podizanje banira označava se gromoglasnim dozivanjem.

„Ovaj čin u gornjošetanskim selima, koja se nalaze u istoj kotlini, poprima i oblik svojevrsnog nadmetanja u dozivanju“, navodi Ðurović i dodaje da pored ovog čina, simbolično tjeranje zla nekada je vršeno i uz šenlučenje, a neka od sela za ovu priliku imala su i posebno spravljena vatrena sredstva.

„Takozvana “cuma”, najsličnija primorskim “mačkunima”, imala je oko 30-ak centimetara dugu cijev koja je na svom kraju imala zadebljani postament sa otvorom za fitilj-miću. Ispunjavala se barutom i pečatila tvrdim papirom, dok je njeno ispaljivanje iz ruku označavalo vještinu i snagu onog koji to čini. Usmena tradicija ne saopštava mnogo detalja o eventualnom nadmetanju u vezi nastojanja da mještani jednog sela istaknu banir prije ostalih, ali se tokom obreda i te kako osluškuje čiji je banir podignut“, kaže Ðurović.

Od svih lokaliteta u Šestanima žitelji sela Marstjepovići nekada su svoj obred obavljali na najvišoj koti i ona se nalazila na vrhu brda Golik čija nadmorska visina iznosi 997 m.

PRIPRAVLJANJE PRPEĆA UZ IZRAŽENU SIMBOLIKU

Nakon zajedničke molitve Bogu, kojom se zazivaju darovi sloge i blagostanja, okupljeni nazdravljaju sa rakijom i jedu ritualno pripremljeni prijesnac ili prpeć kojeg domaćice peku noć uoči polaska.

„Spravljanje prpeća, u kojem dominiraju jaja
i čuveni šetanski sir, nekada su obavljale mlade nevjeste u selu. Najmlađi muškarci, među kojima su morali biti svi neoženjeni momci iz sela, sakupljali bi i dostvaljali nevjesti prije sumraka po dvoje jaja i grudvu sira. Pripremanje ovog ritualnog jela od strane mlade domaćice imalo je izraženu simboliku i ukazivalo je na njenu spremnost, kao i nadu da će njen dolazak domu donijeti napredak i slogu“, objašnjava Ðurović.

Pri povratku sa banira u selu se obilaze svi domovi i seljani su na okupu bez obzira na eventualne razmirice.

„Ovaj praznik obilježava se isključivo po selima i često je bio prilika za mirenja, kao i motiv za donošenje značajnijih odluka. Današnja druženja za bogatom šestanskom sofrom predstavljaju priliku za brastvenička i međugeneracijska upoznavanja, a ujedno predstavljaju i jak podsticaj za dolazak iseljenika iz veoma brojne dijaspore“, pojašnjava Ðurović.

Svetkovanje ovog veoma starog mita, nekada
je, pored zaštite ljudi, obuhvatalo i očuvanje stoke od raznih bolesti i nepogoda.

„Ovo tim prije, jer su ovi krajevi dominantno živjeli od stočarstva. Vjerovatno je zbog ove okolnosti i vladalo ubjeđenje da za Tjelovo “zbog berićeta” valja da padne po koja kap kiše tek “toliko da skvasi volu rog”, dodaje.

 Romanizovani naziv banir ukazuje, kako objašnjava Ðurović, na očiglednu hristijanizaciju nekadašnjeg paganskog vjerovanja kojim se nekada odavalo poštovanje prema starom drveću.

„Pored brojnih predanja u Šestanima, među najupečatljivijima su ona u kojima se opisuju događaji vezani za stara stabla i lokalitete koji su po njima nazvani. Jedno kazivanje odnosi se i na slučajni susret od prije skoro dva vijeka, kada se potomak iseljenika iz ovih krajeva, nastanjen u okolini Zadra, raspitivao o starim stablima na vrhu Ostrojca i u Čukuljerima jer je o njima slušao priče od svojih predaka“, priča Ðurović.

On smatra da je ovaj autentični tribalni ceremonijal, koji je u svojoj sadržini uvezao životne cikluse i vjerski praznik, objedinio ne samo religijske, paganske, etnološke, gastrološke i fitološke sadržaje, već je na najreprezentativniji način potvrdio da sačuvani drevni obrasci ponašanja imaju i svoju savremenu svrhu.

„Sociolog  Leopold Šmit utvrdio je da “izvjesni mitsko-obredni scenariji, koje su početkom XX vijeka još upražnjavali seljaci srednje i jugoistočne Evrope, čuvaju dijelove mitologija i iščezlih obreda iz prehomerske stare Grčke”. Navodi “da su se takvi obredi održali preko četiri do pet hiljada godina, od čega poslednjih hiljadu ili hiljadu i po godina pod budnom pažnjom hrišćanstva i islama”. Najbolja potvrda ovoj tvrdnji je da se Banir podiže na Tijelovo, katolički praznik čiji puni naziv je Svjetkovina Presvetog tijela i krvi Isusove i koji je ustanovljen u XIII vijeku. Svetkovanje praznika kojim se slavi Isusovo
otjelotvorenje po gregorijanskom kalendaru u Šestanima ukazuje i na to da je prethodni, paganski običaj, prije svoje hristijanizacije, bio veoma drevan, jerbnas na ovaj zaključak upućuju iskustva sa jadranskog primorja u kojima imamo simbioze drevnih kultova i hrišćanskog vjerovanja. Uz ovo, mora se ukazati i nabpostojanje sličnih običajnih formi na prostoru Šušanja, Spiča i Mrkojevića u kojima se, takođe, ističe ranka, ali u drugačijem obliku i za različite datumebpo gregorijanskom, odnosno julijanskom kalendaru. Održavanje šestanskog banira jedna je odbnajduže živećih tradicija ovog podnevlja i autentični je reprezent nematerijalnog kulturnog nasljeđa Crne Gore“, zaključio je profesor Neđeljko Ðurović.

Ova proslava podrumijskih sela nadomak Skadarskog jezera opisana je u knjizi “Zapisana Crna Gora” novinara Miomira Maroša. Na naslovnici ove publikacije, koja je proizašla izbtelevizijskih reportaža emitovanih u emisiji TV Crne Gore “Zapisi”, istaknuta je upravo slika šestanskog banira.