Neđeljko Đurović:Kultura masline u Baru i njegovoj okolini traju milenijumima (1)

Maslinarstvo je, uz vinogradarstvo, vječiti saputnik čovječanstva na Mediteranu, dok kultura masline i kult loze u Baru i njegovoj okolini traju milenijumima.

Uz maslinu (lat. Olea europea) i vinovu lozu, i smokva predstavlja neizostavno agrarno obilježje Sredozemlja i u teškim vremenima smatrana je hraniteljkom i zamjenom za hleb. U uzgojima tzv. “tri mediteranske kraljice” smokva je najslabije zastupljena na našem području i skoro da nema plantažne proizvodnje. Naravno, uz maslinu i koštanje, odnosno kesten predstavlja autentičnu i dugovječnu agrarnu kulturu podrumijskih područja Šestana i Krajine koje gravitiraju Skadarskom jezeru i čija stabla mogu dostići starost do 500 godina.

Zato, područje Bara moguće ima najupečatljivija agrarna obilježja u Evropi i svijetu – svoje milenijumske maslinjake, crmničke vinograde sa najstarijim vinskim sortama i vjekovna stabla koštanja! “Maslinijada” u Starom Baru, “Dani vina i ukljeve” na Virpazaru, kao i “Koštanijada” u Ostrosu predstavljaju najznačajnije i najposjećenije agroturističe manifestacije u regionu.

Na istočnom dijelu Mediteranskog basena prije 6000 godina zasađeni su prvi maslinjaci i njihov uzgoj proširio se, osim na Antarktiku, na cijeli svijet. Prema procjenama Međunarodnog maslinarskog vijeća (International Olive Council), osnivača jednog od najuticajnijih svjetskih ocjenjivača maslinovih  ulja NYIOOC, od maslina koje se danas uzgajaju 90% biva samljeveno u ulje, dok ostatak čine stolne masline. U 23 zemlje koje imaju maslinarsku industriju, prema podacima iste institucije, uzgaja se 139 sorti maslina, koje čine 85 posto svjetske proizvodnje.

Maslina, kao sveto drvo, zauzima važno mjesto u svim mitologijama i vjerama Starog mora (drevni naziv za Sredozemno more). Antičke zgode i spletke gotovo je nemoguće zamisliti bez Atininog i Zevsovog stabla. Hebrejstvo u maslini i maslinovom drvetu ima snažan starozavjetni simbol po kojem je bijela golubica u kljunu donijela patrijarhu Noi maslinovu grančicu kojoj je najavila da će iz njegove Arke ljudi i stvorovi, kao i sjemenje iz košare biljaka, izaći, odnosno biti posađeni na čvrsto tlo i da će time biti obnovljen život na Zemlji. U Novom zavjetu i Hristova golubica nosi grančicu masline kao simbol posvećenosti životu, kao znamenje mira i dobra koje stoji nasuprot zlu, smrti i ništavilu. Isus svoju najznačajniju i potonju duhovnu poruku saopštava u Getsimanskom vrtu, na Maslinovoj gori u Jerusalimu.

Alegorija svekolike životne i duhovne obnove hrišćanstva vezuje se za krst na kojem je bio razapet Božji jedinorođenac i koji je bio istesan od maslinovog drveta. Simbolika masline u islamu ima podjednako snažno duhovno i svjetovno značenje koje se rasprostranilo tokom razdoblja prosvijećenih kalifata od Bagdada do Granade. Maslina je spomenuta u Kur’anu na nekoliko mjesta i u suri Nur Allah je nazvana “blagoslovljenim drvetom”, dok će u 20. ajetu sure El-Mu’minun saopštiti: “I drvo koje na Sinajskoj gori raste, koje zejtin daje, i začin je onima koji jedu.” U islamu postoji vjerovanje da je na svakom maslinovom listu ispisano jedno od 99 lijepih Božjih imena i da je Adem (Adam) nakon spuštanja na zemlju prvo okusio maslinov plod. Poslanik Muhamed je, po predanju, biježeći od nevjernika sakrio se u deblo stare masline koja ga je zaštitila svojim granama.

Maslinovo plod je prva stvar koju je okusio Adam (Adem a.s.), nakon spuštanja na Zemlju.

Maslina je biljna vrsta koja ima niz anatomskih prilagodbi i fizioloških mehanizama, tako da uz vinovu lozu, smokvu, koštanju, badem i (barski) šišak spada u poljoprivredne kulture koje se dobro nose sa vrućinama i sušama. Tako na primjer, kod povrtlarskih kultura u slučaju nedostatka vode štetne posljedice mogu biti veoma velike – od polovine mogućeg roda do potpunog uništenja plodova, dok kod višegodišnjih zasada masline i vinove loze, osim u ekstremnim okolnostima, ubrani prihodi nikada neće biti ispod 50% predviđenog na osnovu cvijeta ili mladog (vezanog) ploda. Karakteristike starijih stabala masline ukazuju na razvoj sposobnosti njihovog korjenovog sistema za što boljim prikupljanjem vode, dok plodu masline (nakupljanju ulja), kao i grozdu vinove loze pogoduju brojni sunčanih dana. Najveće potrebe za vodom masline imaju u razdoblju od mjeseca marta do maja kada razvijaju svoje cvjetove i stvaraju plodove, dok “višestoljetne masline imaju snagu i znanje da u kamenu sačuvaju i zadnje presudne kapi vlage”.

Stablo masline, odnosno njegova krošnja tokom obavljanja fotosinteze koristi ugljen-dioksid u obimu koji je čak sedam puta veći od prosjeka nekog drugog drveta!

Interesantna je i okolnost da se maslinov korijen razvija uz kamenu podlogu i pri tom je ne oštećuje, tako da u stoljetnim maslinjacima međe nikada nijesu razvaljenje njegovom aktivnošću. Takođe, prilikom tradicionalne sadnje maslina u rupama, koje su ranije iskopane i ostavljene da se dobro isuše, na njihovom dnu je stavljan široki kamen zbog što šireg i pravilnijeg razvoja korjena.

Masline izuzetno dobro podnose i niske temperature, tako da temperature od -8° do -10°, ako ne traju duže od polovine dana, na njima ne mogu ostaviti traga. U narodu postoji izreka da: “Koliko se maslina povije do snijega isto tako će se poviti i od roda”.

Maslina se u Baru, u odnosu na ova dva klimatska antipoda koja podjednako dobro podnosi, rasprostranila u podnožju planinskog masiva Rumije – od morske obale, koju određuje blagi mediteranski uticaj sa juga, do surovog i kontinentalnog zaleđa u pravcu sjevera i obale Skadarskog jezera.

Iako je maslinarstvo u današnjici poprimilo oblike intezivne (moderne) poljoprivredne grane, ono je zahvaljujući svom kontinuitetu, koji traje od antičkih vremena, na području crnogorskog primorja uslovilo nastanak autentičnih ambijentalnih cjelina i nasljeđenih praksi koje povezuju generacije i ljude u regionu. Maslinarska tradicija u Baru ne doprinosi samo privrednom, turističkom, naučnom, zdrastvenom, edukativnom i kulturnom jačanju potencijala zajednice već ona predstavlja neizostavan i moguće najznačajniji aspekt lokalnog identiteta. U Članu 1, Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva iz 2003. godine navedeno je da “Ovakvo nematerijalno kulturno nasljeđe, koje se prenosi s generacije na generaciju, zajednice i grupe iznova stvaraju, u zavisnosti od njihovog okruženja, njihove interakcije sa prirodom i njihove istorije, pružajući im osjećaj identiteta”.

Maslinarstvo, kao djelatnost, u sebi obuhvata uzgoj i preradu životnih namjernica tokom koje se koriste odgovarajuća oruđa (alatke) i primjenjuju odgovarajuće tehnike (znanja i metodi), od kojih su neke i pored osavremenjavanja zadržale tradicionalne načine i ono predstavlja struktuisano ljudsko ponašanje u kojem su nastale zajedničke vrijednosti i drevna vjerovanja prema prirodi i ostalim članovima zajednice koji su na određen način uključeni u ovaj proces.

Maslinarstvo i sa kulturološkog aspekta u sebi sublimira sve njene komponente – ono ima svoje autentične i ekskluzivne simbole, ono ima svoj jezik, odnosno narodnu i stručnu terminologiju, vrijednosti maslinarstva su i tradicionalne i savremene, dok su svi postupci u vezi nastanka  i održavanja maslinjaka, berbe, prerade, čuvanja i korišćenja maslinovog ploda jasno normirani, odnosno standardizovani. U radu maslinarima veoma su izraženi drevni obrasci ponašanja, ali i inovativni (esnafski) pristupi –  od nekadašnjih “poslova koji traže savijanje” do savremene berbe maslinovog ploda.

Maslinarske manifestacije, proslave, naučni skupovi, izdavačka djelatnost (nekadašnji časopis “Maslinada” i novoizašli “Almanah Kuće maslina”), književno stvaralaštvo (nezaobilazne i nagrađivane priče poput “Beračice u oktobru” novinara Boška Miloševića i “Džidžarin” književnika Sava Markoča), muzička produkcija i multimedijalni događaji u barskom kraju veoma su raznorodni i prepoznati su na međunarodnom nivou. Ovi privredni, gastrološki, kulturni, etnološki, edukativni, naučni i zabavni događaji, među kojima su Maslinijada, kao najznačajniji događaj ove vrste, manifestacija “Ex albis uvis” kojom se obilježava početak berbe maslina, “Mjesec fakufske masline”, međunarodni književni “Susreti pod Starom maslinom” pisaca za djecu i mlade, tematska likovna izložbe na otvorenom i kolonija “Street in art – Oliva”, potvrđuju da se sa pravom može konstatovati da maslinarstvo ne predstavlja samo narodnu kulturu, već da je ono zbog svoje podsticajnosti duhovnom stvaralaštvu i te kako razvilo aspekte visoke kulture.    

Cjelokupni dosadašnji razvoj barskog maslinarstva, njegov moderni iskaz, kao i njegov dalji struktuirani, planski i međusektorski razvoj institucionalizovani su u Kući maslina.

Važno je istaći da priča o maslinarstvu predstavlja i priču o ženi – njenom pregalaštvu i uspjehu! Shodno okolnosti da je maslina ženskoga roda, u tradiciji barskog maslinarstva i njegovom daljem osvaremenjavanju imamo snažnu simboliku oličenu u njenim heroinama – dr Kseniji Miranović, znamenitoj naučnici i utemeljivačici savremenog maslinarstva i dr Mariji Markoč, prvoj dami crnogorskog maslinarstva.   

“Stablo Stare masline (Olea europaea L.) na Mirovici u Baru”, koje je spomenik kulture od 1963. godine, predstavlja živo obilježje humanizma jer je neko, od prije 2250 godina, imao svijest o tome da će sa drveta, kojeg je posadila njegova ruka, plod moći ubrati (tada sakupiti) tek odrasla ruka njegovog unuka.

Interesantnu okolnost predstavlja i činjenica da je tradicija maslinarstva barskog kraja u potpunosti objedinila sve tzv. kulturno-genetske slojeve – staromediteranski (grčki, starobalkanski-ilirski, rimski), staroslovenski i romanski (italo-mletački), orijentalno-levantinski i zapadni, odnosno srednjoevropski, iz kojih su se razvili kolektivni obrasci ponašanja i razvila svijesti o pripadnosti današnjih etničkih, odnosno nacionalnih zajednica ovih prostora.      

 Mediteranski kosmopolitizam, kao davna preteča današnjeg globalizma, začet je u onom trenutku kada su fenički, persijski, grčki i rimski brodovi povezali Aleksandriju, Antiohiju, Efes, Amatus, Tir, Olous, Salonu, Epidaur, Carigrad i ostale antičke trgovačke centre.

I putovanje masline započeto prije 4000 godina p.n.e., od Jermenije preko Palestine do Egipta, zapravo je doprinijelo stvaranju jednog kulturološkog bazena kojeg će zaokružiti fenički trgovci donoseći sadnice maslina na prostore današnje Grčke i Španije, da bi ih Grci dalje pronijeli do svojih kolonija na jugu današnje Italije (upravo ove tri zemlje u današnjici proizvode skoro 2/3 količine ukupne svjetske proizvodnje maslinovog ulja). Maslinovo ulje će od 2000 godina p.n.e. duž mediteranske obale biti korišćeno kao hrana, kao lijek i kao platežno sredstvo. 

Arheološki artefakti pronađeni u barskom polju i u blizini obale ukazuju na postojanje većeg gvozdenodopskog – ilirskog staništa koje je verovatno održavalo kontakte i sa grčkim trgovcima i njihovim kolonijama na jadranskoj obali. Pored ovih arheoloških nalaza, pronađeni su i keramički ostaci transportne i fine keramike grčke provenijencije (ulomci italogrčkih tipova amfora nastalih u radionicama Magna Graecia – grčkim kolonijama u južnoj Italiji i na Siciliji) što ukazuje na prve kontakte sa moćnom helenskom civilizacijom. Ovi nalazi, kao i oni koji su otkriveni podvodnom arheologijom iza brda Volujica, ukazuju i na eventualno postojanje emporijuma (grčka riječ emporion (ἐμπόριον), odnosno latinska emporium, kojom se označava “trg”, „tržište“ ili „trgovačko mjesto“) na mjestu današnje luke.  

U naselju Kapljeva (čiji srednjovjekovni naziv je nastao po dalmatoromanskom reliktu capite i koji se povezuje sa Caput Olive (lat.)- Rt maslina), prilikom kopanja bunara na imanju Vučetića pronađena je velika količina gvozdenodopske keramike iz perioda 8-6. vijeka p.n.e. Ova vrsta keramika, čiji ostaci su pronalaženi na padinama brda Džidžarin i sa istočne strane Starog Bara, potvrđuju postojanje kulture masline koju je na ove prostore donijela civilizacija Stare Grčke.  (biocenoza divljih maslina na Volujici, ).

Arheolog mr Mladen Zagarčanin u svom autorskom tekstu “Maslinarstvo barskog kraja kroz antiku i srednji vijek” ukazuje da “ako je Stara maslina u Baru datovana u oko 240 godina prije nove ere, zasađena je u vrijeme ilirskog kralja Agrona (vladao oko 250 – 231. p.n.e.) koji se smatra najmoćnijim ilirskim vladarom” i “upravo je najzaslužniji za početke maslinarstva u našim krajevima”.

Na antičkom i vizantijskom nasljeđu, već od 12–13. vijeka uz istočnu obalu Jadrana razvijaju se manja pristaništa koja imaju uspostavljene uprave i koja će vremenom prerasti u utvrđene gradove i važne trgovačke centre zahvaljujući kojima će se razvijati kulturni krug Serenisime (“La Serenissima” je drugo, počasno ime Republike Venecije kojim je istican njen politički, ekonomski i kulturni prestiž). 

 

Razvoju Bara i njegove okoline pogodovale su povoljne karakteristike istočne jadranske obale. Razvoju i dinamici pomorskog prometa u ovom dijelu sredozemlja pogodovali su njegova klima sa dobrim vjetrovima, razuđenost koja je nudila sigurna pristaništa i povoljne morske struje. Srednjovjekovni uticaj Venecije ustalio je i unaprijedio tradicionalne oblike privrednih aktivnosti, i to posebno poljoprivrede, prije svega maslinarstva i vinogradarstva, kao i sasvim specifičnog, solarstva. Baš zbog bogatog poljoprivrednog i resursnog zaleđa ovog dijela Jadrana razvijala se pomorska trgovina Mletačke i Dubrovačke republike.  Ovde bi valjalo podsetiti na činjenicu da je zbog primata vencijanske trgovačke i vojne flote Jadran nazivan i Venecijanskim zalivom (lat. Golfo di Venetia).