Vladimir – vladar i svetac, simbol suživota tri vjere, različitih etniciteta i zajednica ovih prostora

Lična i državnička hrabrost, mudrost i mučeništvo, ali i ljubav prema Kosari, nalik na one koje nalazimo u bajkama, čine Svetog Jovana Vladimira jednom od najzanimljivijih istorijskih ličnosti na ovim prostorima. Najstariji i najvažniji pisani izvor za istraživanje Kulta svetog Vladimira, te kulturno istorijskog konteksta njegovog nastanka i svih pratećih elemenata vezanih za život, smrt i legendu o njemu čuva Ljetopis popa Dukljanina. Po popu Dukljaninu, knez Vladimir je pokazivao svetačke moći još za života, a zemlje na čijim su teritorijama njegove mošti počivale i danas baštine kult kao svoje nematerijalno kulturno dobro, uz paralelno postojanje različitih interpretacija. Crna Gora je prije tačno deceniju Kult Svetog Vladimira zaštitila kao nacionalno nematerijalno kulturno dobro.

Vladimir je bio sin Petrislava, a unuk Tugemira dukljanskih kneževa i prethodnik Stefana Vojislava (1018-1043), osnivača prve dukljanske dinastije Vojislavljevića. Rođen je oko 970. godine u Krajini i kao vrlo mlad došao na čelo kneževine u doba kada se Vizantija nalazila u unutrašnjim i spoljašnjim poteškoćama, a na Balkanu se formiralo moćno makedonsko carstvo. Pred Samuilovim nadiranjem 995. godine, knez Vladimir se povukao iz svoje prijestonice u Krajini na brdo Oblik (u Vladimiru) gdje je pružao otpor makedonskoj vojsci. Međutim, da ne bi stradao on se svojevoljno predao Samuilu pa je u Prespi neko vrijeme bio utamničen. Prema Ljetopisu popa Dukljanina, Samuilova kćerka Kosara je iz vjerskih razloga posjećivala utamničene i tako je upoznala i zaljubila se u Vladimira. Samuilo je dozvolio njihov brak i vratio tada zetu Vladimiru, ponovo na upravu Duklju s obavezom Vladimira da priznaje vrhovnu makedonsku vlast.

Poslije Samuila i žestokih dinastičkih borbi na makedonski presto došao je Jovan Vladislav (1016-1018), Kosarin brat od strica u čijoj se nemilosti odmah našao dukljanski knez. Nedugo zatim, Vladislav je, “domamio“, poslao izaslanike po zeta Vladimira, tvrdeći da mu se ništa neće dogoditi. Car Jovan Vladislav, knezu Vladimiru šalje, kao zalog vjere i dobrodošlice zlatni krst, ali znajući za njegovu prevrtljivost, knez Vladimir je tražio da mu, umjesto zlatnog, pošalje drveni krst jer je na takvom  “Spasitelj razapet“. Vladislav je, zaklinjući se na tom krstu na ljubav i vjeru poslao monahe s drvenim krstom Vladimiru u Zetu.  Međutim, čim je knez Vladimir stigao u Prespu, posječen je ispred vrata crkve u kojoj se molio. U trenutku smrti, 22. maja 1016. godine, u rukama je imao krst nad kojim je izvršeno krivokletstvo i sa tim krstom je pokopan.

U institucionalnom smislu Crna Gora generalno čini pionirske korake u oblasti popisa i zaštite svoje nematerijalne kulturne baštine. Jedno od prvih dobara koje se našlo u registru zaštićenih je upravo Kult Svetog Vladimira, koji, kako u razgovoru za Primorski portal ističe dr Anastazija Miranović, istoričarka umjetnosti, predstavlja jedno je od najkompleksnijih nematerijalnih kulturnih dobara Crne Gore.

„Kult Svetog Vladimira utemeljen je na hiljadugodišnjim faktima, na predanju o dramatičnoj smrti i ljubavi kneza Vladimira i princeze Kosare, na predanju o čudotvornim moštima Svetog Vladimira, na običaju iznošenja Vladimirovog krsta, porodici Andrović (višedecenijskim čuvarima krsta Svetog Vladimira) suživotu i toleranciji tri vjere – pravoslavnoj, katoličkoj, islamskoj, na crkvi u Veljim Mikulićima, na Kosarinom bunaru u Ostrosu, na obrednom mjestu na vrhu Rumije, na ljekovitoj travi s padina Rumije…„, objašnjava Miranović, jedna od autorki stručnog Elaborata valorizaciuje Kulta Svetog Vladimira i autorka manifestacije Dani nematerijalne kulturne baštine, koja je održana veoma uspješno premijerno prošle godine, a za jednu od tema imala je upravo Kult Svetog Vladimira.

„Njegova bazična zasnovanost na istorijskim faktima jasno ukazuje na temeljni, državotvorni i identitetski značaj ovog kulta za Crnu Goru i Crnogorce. Kult Svetog Vladimira na osoben načim osvjetljava istorijsku i kulturnu prošlost Crne Gore od X vijeka do danas. Takođe, dokumentuje istorijsku i kulturnu prošlost ondašnjih naroda i država u okruženju, svjedoči o odnosu među ljudima, razvitku nacionalne kulture, zajedništvu, multietničnosti, multukonfesionalnosti i multikulturalnosti ovdašnjih prostora. Ujedno, Kult  Sv.Vladimira je nematerijalno kulturno dobro Crne Gore sa teritorije opštine Bar. Kompleksnog je karaktera, jer u sebi objedinjuje više elemenata nematerijalnog i materijalnog kulturnog dobra, koji su doprinijeli njegovom stvaranju, kontinuiranom, hiljadugodišnjem trajanju i praktikovanju. Ti elementi su određeni specifičnostima koje podrazumijevaju određeni prostor, određene pojedince/istorijske ličnosti, objekte, predmete, običaj/procesiju-obred, usmeno predanje, kultno i znamenito mjesto itd. Pored brojnih pisanih izvora i istorisjkih činjenica koji svjedoče o ovom kultu, njegovo savremeno svjedočanstvo predstavljaju ljudi koji ga čuvaju i praktikuju„, objašnjava Miranović.

Ovu istorijsku ličnost kroz literaturu nalazimo i pod imenima Vladimir Dukljanski, Zećanin iz Krajine, Knez Vladimir, Kralj Vladimir, Blaženi Vladimir, Sveti Kralj, Sveti Vladimir, Sv. Jovan Vladimir, Vladimir Krajinski…

„Bez obzira kako ga imenovali, on simbolizuje identitet jednog naroda i jedne države u datom vremenskom periodu/kontekstu. Razna su i različita njegova imenovanja. Priča/legenda o Vladimiru i Kosari, prva je i najljepša zapisana priča o ljubavi i vjeri u istoriji Crne Gore. Oni su naši „Romeo i Julija“ mnogo prije Šekspirovih junaka. Pritom, radi se o istorijskim ličnostima, a ne izmaštanim, romanesknim likovima. Dvije vode, dva jezera bile su sudbonosne za kneza Vladimira – na obali Prespanskog jezera je prevarom 1016. mučki ubijen, a njegovo počivalište je ubrzo zatim, bilo u Krajini, na obali našeg dijela Skadarskog jezera, nepuna dva vijeka  (oko 1016/18-1215). Vjera u čudotvorne moći Vladimirovog krsta, koji je bio zalog njegovog života, traje više od milenijuma. Drveni Vladimirov krst je mali dio dukljanske prošlosti i jedina materijalna stvar koja nas i danas neposredno vezuje za kneza Vladimira i knjaginju Kosaru, van direktne institucionalne zaštite. Vladimirov krst je od 1953. zakonski pod zaštitom države, ali se i dalje čuva u porodici Andrović u Baru“, objašnjava Miranović.

Vladimirovo tijelo, kasnije mošti, počivalo je na različitim mjestima.

„Godine 1016. knez Vladimir je pogubljen u Prespi i sahranjen u crkvi Sv.Ahileja na Prespanskom jezeru (Makedonija); Između 1016. i 1018, Kosara je prenjela Vladimirovo tijelo u crkvu Bogorodice –   Prečistu  Krajinsku u Ostrosu, na Skadarsko jezeru; Godine 1215. Vladimirove mošti su prenijete u Drač i ona od tada postaje zaštitnik ovoga grada u Albaniji; Godine 1381. albanski feudalac Karlo Topi obnavlja stari manastir Šin Đon-Sv.Jovan kod Elbasana (Albanija). Vladimirove mošti su bile u tom manastiru smještene u oslikanom, drvenom ćivotu, koji su opisivali stariji putopisci; Od početka ovog milenijuma, oko 2000.godine, ćivot sa moštima Sv.Vladimira nalazi se u Tirani, u crkvi Sv.Jovana Vladimira, posvećenoj crnogorskom prvom vladaru-svetitelju„, ističe Miranović.

Kao nacionalno kulturno dobro, kult je zaštićen 2014. godine. Miranović ističe da je „njegovanje i zaštita Kulta Sv.Vladimira, iznimno značajno zbog njegove višeznačne kompleksnosti“.

„On simbolizuje suživot tri vjere različitih etniciteta i zajednica ovih prostora. Barska opština je prepoznata, upravo, po multinacionalnom, multikonfesionalnom i multikulturalnom skladu i suživotu, možda i najizražajnije na prostorima današnje Crne Gore„, naglašava naša sagovornica i podsjeća da su 2014. godine predviđene i određene mjere zaštite.

Po kazivanju Mila Androvića, jednog od čuvara Vladimirovog krsta, običaj iznošenja krsta na Rumiju obnovio je 1984. godine tadašnji paroh barski protojerej Bogić Femić. Običaj iznošenja Krsta na Rumiju od 1984. godine se ponovo praktikuje na način kako se to radilo vjekovima unazad.

„Međutim, dva savremena događaja su u određenoj mjeri modifikovala viševjekovni ritual iznošenja Vladimirovog krsta. Postavljenjem crkve Svete Trojice na Rumiji, 2005. godine od strane Srpske pravoslavne crkve i izgradnjom crkve Svetog Sergeja Radošeskog u Veljim Mikulićima, izmjenjen je tok obreda. Po kazivanju Androvića, po preporuci crkvenog odbora, poslednjih godina, povorka kreće iz Mikulića od tzv. Ruske crkve, umjesto ispred crkve Sv. Nikole. Izlaskom na vrh Rumije, umjesto nekadašnjeg čekanja prvih zraka sunca na otvorenom, krst se sada unosi u novopostavljenu crkvu. U crkvi sveštenik služi prigodnu vjersku službu. Postavljenjem i osveštenjem 2005. metalne crkve Sv.Trojice na vrh Rumije, na mjestu gdje je godinama stvarana kamena gomila, koja je prilikom postavljanja crkve djelimično razrušena i „zaravnjena“, ostala je nerazjašnjena dilema, da li je nekada na tom mjestu postojala crkva, jer je fizički onemogućeno da se ispita. Sve to je izazvalo brojne reakcije u javnosti, koje i danas postoje. Kult Sv.Vladimira, kao nematerijalno kulturno dobro Crne Gore, ugroženo je postavljanjem crkve na vrh Rumije, zbog čega učesnici procesije katoličke i islamske vjeroispovjesti najčešće izostaju iz praktikovanja običaja, odnosno, kulta. Time je ugrožena jedna od osnovnih vrijednosti ovog nematerijalnog kulturnog dobra, kojim se slavi suživot, vjera, mir i tradicija kulturnog i fizičkog prostora kojem pripada„, smatra Miranović.

Kult Sv.Vladimira se, objašnjava naša sagovornica, kao kompleksno nematerijalno kulturno dobro,  definiše kroz pet kategorija/kriterijuma zaštite, koje ukazuju na njegovu autentičnost i jedinstvenost.

„Kao prostor koji je sa elementom nematerijalnog kulturnog dobra povezan, odnosi se na putanju procesije koja kreće od Veljih Mikulića do najvisočijeg vrha Rumije, koju zajednice prepoznaju kao dio svoje kulturne baštine; Kao usmeno predanje podrazumijeva viševjekovnu tradiciju, koja se prenosi sa generacije na generaciju, a koja obuhvata legende i vjerovanja vezane za život i smrt vladara i sveca – Sv.Vladimira, vjerovanja o njegovom svetačkom životu, vjerovanja o čudesnim moćima njegovih posmrtnih ostataka, interpretacijama njegove smrti i prevari koja joj je prethodila, legende o ljubavi Vladimira i Kosare, predanje o čuvanju krsta i njegovom iznošenju na Rumiju, porodično predanje Androvića, i duge legende, mitovi i predanja, koji se direktno i/ili indirektno odnose na kult; Kao običaj, obred i svečanost podrazumijeva sve elemente koji se odnose na iznošenje krsta na Rumiju na „Trojičindan“ ili „Duhove“, kao i kontinuiranu pažnju posvećenu ovom kultu (pripremne radnje porodice Andrović, okupljanje u Veljim Mikulićima, formiranje povorke, „polazak“ krsta, zaštita krsta, nošenje kamenja, religijska služba, povratak s planine i pripremne radnje za sljedeću godinu, čuvanje krsta…); Kao znanja i vještine vezane za prirodu i svemir podrazumijeva znanja vezana za planinu Rumiju i ritualno branje „trave od Rumije“, kojoj su pripisivana ljekovita i magijska svojstva, čekanje izlaska Sunca na vrhu Rumije, kao i činjenicu da se običaj praktikuje/dešava uvijek u isto doba godine i kao kultno i znamenito mjesto odnosi se na sami prostor, odnosno na planinu Rumiju i crkvu Sv.Nikole u Veljim Mikulićima„, objašnjava Miranović.

Dr Anastazija Miranović se u više navrata individualno, autorski ili kao dio određenog tima bavila ovom temom.

„Kao istoričarka umjetnosti, bila sam u stručnom timu koji je radio na Elaboratu zaštite Kulta Sv.Vladimira. Tada još nisam radila u Upravi za zaštitu kultrnih dobara. Mojim dolaskom na čelo ovog državnog organa formalno sam stavila potpis na njegovu institucionalnu, zakonsku zaštitu. Bila sam autorka velike izložbe posvećene 1000-godišnjici držatvornog puta Crne Gore, koja je 2016.u realizaciji Ministarstva kulture i medija Crne Gore bila otvorena u Plavom dvorcu na Cetinju (današnjoj rezidenciji Predsjednika Crne Gore). Izložba hronološki kreće upravo od Vojislavljevića, otuda kopča s Vladimirom i dukljanskom državom. Takođe, te godine je mojim autorskim, multimedijalnim projektom i namjenskom modnom kolekcijom “Milenijumom do vječnosti”, posvćenom Vladimiru i Kosari (kao i hiljadugodišnjici držanosti i 10 godišnjici obnove nezavisnosti) zatvoreno 29. izdanje Barskog ljetopisa. Te godine sam radila i kostim za pozorišnu predstavu “Sveti i prokleti” Obrada Nenezića, inspirisanu Vladimirom i Kosarom. Još jednom je moj kostim bio posvećen ovoj temi, 2010. za predstavu Slobodana Milatovića, koja je premijerno izvedena na Barskom ljetopisu, na sceni u Starom gradu. Nedavno sam, kroz projekat turističke valorizacije i digitalizacije kulturnog dobra ostataka manastira Prečiste krajinske radila na aplikaciji,kao dio stručnog tima NVO Montemisija, na konkursu TO Bara za sufinansiranje projekata kulturne baštine po osnovu 10% od godišnje boravišne takse. Nadležna Komisija TO Bara, podržavši ga, prepoznala je značaj ovog projekta. Može se zaključiti da se permanentno, kontinuirano bavim ovim kulturnim dobrom, materijalnim i nematerijalnim njegovim vidovima i aspektima„, zaključila je dr Anastazija Miranović.